«Եղել է և չի եղել»  ըստ Մելինե Թումանիի

Հոդվածի առանցքում

• Մելինե Թումանին իր «Եղել է և չի եղել» հուշագրությունում փնտրում է թուրքերի նկատմամբ ատելության պատճառները։
• Թումանին աշխարհում ատում է այն ամենը, ինչ թուրքական է:
• Իրանահայ, ամերիկաբնակ գրողը ինքնության արմատները փորձել է գտնել Թուրքիայում, որտեղ ընկերացել է Հրանտ Դինքի հետՙ:
• Թումանին զգուշավոր լավատես է, որ թուրքերը աստիճանաբար հասկանում են, թե ինչ է տեղի ունեցել 1915 թվականին:

Ուշադրությանն արժանի

• Պատմություններ Հայոց Ցեղասպանությունից. փրկվածներ, զոհեր և բարեկամներ
• Արդյո՞ք Պուտինը կայցելի Հայաստան
• Հայկական առաջին խաղաղապահ առաքելությունը ժամանել է Լիբանան

1915-ից 1923 թ. ավելի քան 1 միլիոն հայեր, ամենայն հավանականությամբ, սպանվել են Օսմանյան Թուրքիայում: Եւս միլիոնը փախուստի դիմեց կամ փրկվեց ու տեղահանվեց Սիրիայի անապատում: Այս փաստերն է օգտագործել Մելինե Թումանին նրբերանգներով գրված «Եղել եւ չի եղել» հուշագրության մեջ:

Թումանին՝ Թեհրանում ծնված հայ-ամերիկացին, պայքարում է իր ժողովրդի ողբերգական պատմության, ինչպես նաեւ խիստ սահմանափակումների դեմ, որոնք զգացել է իր ինքնության պատճառով  ամենաարգելված վայրում՝ Ստամբուլում:

Թումանին նկարագրում է մանկությունը, որի կենտրոնում Հայ Դատն է (թարգմանվում է Հայոց գործ): Տարվա հիսուն շաբաթը նա ապրել է ամերիկյան կյանքով հյուսիսային Նյու Ջերսիի արվարձանում, բայց անհամբեր սպասել մյուս երկու շաբաթներին, որն անցկացնում էր Ֆրանկլինի Հայաստան ճամբարում:

Այս ակտիվ հայկական մանկության ընթացքում Թումանին խորապես գիտակցել է, որ աշխարհում ատում է այն ամենը, ինչ թուրքական է:

«Սփյուռքն իր զարգացման ու փոխարկվելու ընթացքում ընդունեց, որ թուրքերը ատում են մեզ, մենք՝  թուրքերին: Եվ դա էր հաղթաթուղթը»:

Այս ատելությունը նա գիտակցել է 1998 թ. ապրիլի 24-ին Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրվան նվիրված միջոցառման ժամանակ: Այն տեղի էր ունենում Բերկլիի Կալիֆորնիայի համալսարանում, որտեղ Թումանին բարձր կուրսի ուսանող էր: Մերձավոր Արեւելքի ուսումնասիրությունների գծով թուրք պրոֆեսորը եւ հայ գրականության աղյուսակը կազմող ուսանողը հայտնվեցին գոռգռացող խմբում, որտեղ գործը հասավ ֆիզիկական առճակատման:

Թումանին, որը վեճի ականատեսն էր, գիտակցում է, որ իր արհամարհանքը Թուրքիայի հանդեպ մի մասն է թուրքերի եւ հայերի միջև տեղի ունեցածի, մի շարք պատմական փաստերի, որոնք Թուրքիան դեռեւս պաշտոնապես հերքում է: Դա նրան  նյարդայնացնուն էր, եւ նա հարցնում է. «Ուրիշ ի՞նչ վտանգավոր ընկալումներ, կեղծ ենթադրություններ կարող են խաղարկվել հայերի եւ թուրքերի միջեւ»:

Այս հարցի պատասխանը Թումանին կարող է գտնել միայն Թուրքիայում: 2003-ին կատարած իր առաջին ուղեւորության ժամանակ նա նկարագրում է, թե ինչպես ծանոթացավ այդ ժամանակաշրջանի վերաբերյալ երկրի պաշտոնական վարկածին, որտեղ 500-ամյա Օսմանյան կայսրության օրոք հայերին ներկայացնում են, որպես դավաճաններ:

Թումանիի գրքի վերնագիրը արտացոլում է այն, ինչը շեշտադրված է  նրա գրքում:

«Եղել է և չի եղել»  հայերեն եւ թուրքերեն արտահայտություն է, որը ցույց է տալիս այդ մշակույթների հատումը, մատնանշում է տվյալ պատմվածքի ճշմարտության շերտերն ու բարդությունները, ինչպես նաեւ, հեքիաթասացին  ենթարկեցնում է հեքիաթին:

2006 թվականին Թուրքիա կատարած երկրորդ ուղևորության ժամանակ Թումանին երկու տարի բնակվում է Ստամբուլում, այցելում հեռավոր շրջաններ,  ապարդյուն փնտրում  Հայոց պատմությունը հաստատող փաստեր: Նա տեղեկացավ, որ Թուրքիան հույս ունի  Հայոց ցեղասպանության շուրջ անկեղծ քննարկումներ անցկացնել տեղական պատմաբանների, լրագրողների, գիտնականների եւ ակտիվիստների հետ:

Նրա ընկերներից է եղել ՀրանտԴինքը՝ ազդեցիկ փոքրամասնության Ակոս թերթի հայ-թուրքական խմբագիրը: Հայկական հարցերով բացահայտ խմբագրականների պատճառով Դինքը մի շարք դատավարություններում պատասխանող կողմ է եղել: Նրան մեղադրել են թուրք ժողովրդին վիրավորելու  համար: 2007 թվականի հունվարին թուրք ազգայնականը նրան  սպանեց, այդ փաստը ծնեց ժամանակավոր միասնություն, որը հռչակեց «Մենք բոլորս Հրանտ ենք, մենք բոլորս հայեր ենք» կարգախոսները:

Թումանիի թուրքական այցը  տեղի է ունենում նաեւ մեկ այլ հակասության ֆոնի վրա: 2004 թ.-ին նա աղմկահարույց ակնարկ է գրում The Nation-ին , որտեղ նա պնդում է,  որ հայկական Սփյուռքի ցեղասպանության ճանաչման մոլուցքը դարձել է Թուրքիայի նկատմամբ ատելության հոմանիշ: Նա կարծում է, որ դա կարող է վնասել հետխորհրդային Հայաստանին, որը հնարավորություն ունի  տնտեսապես օգտվել Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումից:

Իր հուշերում, Թումանին խոստովանում է, որ այս թեզը կարող է սխալ լինել, բայց նա նշում է, որ շատ մոտ է գտնելու իր զգացմունքը արդարացնող փաստարկը.

«Չգիտեմ` ինչպես պաշտպանել այդ զգացմունքը, որը 1915 թ. հետ կապված մեր մոլուցքն է, որը  ոչնչացնում է մեզ»:

Թումանին  խիզախորեն բացահայտում է ինքնության մասին իր մտածողության մեջ առաջացած ճեղքերը, բայց նա նաեւ զգուշավոր լավատես է, որ թուրքերը աստիճանաբար հասկանում են, թե ինչ է տեղի ունեցել 1915 թվականին: Նա գրում է, որ  այս տարվա Ցեղասպանության հիշատակի օրը Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հրապարակայնորեն նշել է, որ 1915 թվականը էական էր, ինչպես հայերի, այնպես էլ մյուսների համար: Թումանին իր հուշերում բացատրում է, որ գուցե Էրդողանի լուռ ճանաչումը վկայում է հայկական մեկ այլ ասացվածք. «Ջուրը՝  ճշմարտության եւ պարզության խորհրդանիշը միշտ կարող է  ճաքեր գտնել հոսելու համար»:

Հոդվածի բնօրինակն՝ այստեղ։